بررسی فقهی آثار مصرف فضای مجازی بر فرد و خانواده

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه دانش‌های وابسته به فقه، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران.

چکیده

فضای مجازی در دورهٔ حاضر تأثیرات بسیار وسیع و عمیقی بر زندگی بشر دارد و استفاده از آن به عنوان یکی از مصارف فرهنگی در خور بررسی است. در بررسی فقهی این موضوع نخست باید آثار مصرف بر فرد و جامعه را تعیین، و اثر مصرف بر شخصیت مصرف‌کننده را بررسی کرد. البته هر گونه مصرف فرهنگی فضای مجازی به یک لحاظ عاملی تأثیرگذار و به لحاظ دیگر نشان‌دهنده اثرپذیری است، به‌ویژه شبکه‌های پیام‌رسان خارجی. در اوضاع و احوال کنونی، که مدیریت کلان فضای مجازی در اختیار حاکم اسلامی نیست، در گام نخست باید از قاعدهٔ تقدیر ضرورت برای تعیین نحوه مصرف سخن گفت و در تطبیق این قاعده باید عروض تزاحم و ارتکاب اخف‌الضررین را لحاظ کرد، ولی از حدود دلالت قاعده در دو زمینه خارج می‌شویم؛ اول مصارف فرهنگی که آسیبی ندارد و دوم مصارفی که در تزاحم با تکلیفی دیگر است ولی اصل مصرف واجب و ضروری نیست. در هر صورت، قاعده بیانگر حکم اولی بدون لحاظ دخالت حاکم است ولی اگر حکومت اسلامی دسترسی به بخشی از فضای مجازی را ممنوع کند از اطلاق منع نمی‌توان منع مطلق را فهمید، مگر عنوانی مثل تضعیف یا اختلال یا سلب امنیت نظام عارض شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Jurisprudential Study of the Effects of Cyberspace on the Individual and Family

نویسنده [English]

  • Reza Esfandiyari (Islami)
Associate Professor, Department of Jurisprudence-related Sciences, Research Institute for Islamic Sciences and Culture Academy, Qom, Iran,
چکیده [English]

Cyberspace in the present era has a very wide and profound impact on human life and its use as one of the cultural consumptions is worth considering. In the jurisprudential study of this issue, one must first determine the effects of its application on the individual and society, and the effect of consumption on the personality of the consumers. Of course, any cultural consumption of cyberspace, especially the networks of foreign messengers, is, on the one hand, an influential factor and, on the other hand, a sign of being affected. In the current situation, where the general management of cyberspace is not in the hands of the Islamic ruler, the first step is to talk about the rule of necessity to determine how to use it, and in applying this rule, the incompatibility and the least harm should be considered. However, we go beyond the signification of the rule in two areas; the first is cultural consumptions that are not harmful and the second is consumptions that are in conflict with another task, but the consumption per se is not necessary. Nevertheless, the rule expressing the preliminary regulation is without considering the interference of the ruler, but if the Islamic government forbids access to part of cyberspace, the absoluteness of prohibition cannot be understood as an absolute prohibition, unless titles such as weakening or disrupting or depriving the system of security arise.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cultural Consumption
  • Cyberspace
  • Internet Jurisprudence
  • Consumption Jurisprudence
قرآن کریم.
آل کاشف الغطاء، محمد حسین (1432). تحریر البحلة، تحقیق: شیخ محمد ساعدی، تهران: مجمع التقریب.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1413). من لایحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
اراکی، محمدعلی (1415). اصول الفقه، قم: مؤسسه در راه حق.
ارشوم، مصطفی بن حمو (1434). القواعد الفقهیة عند الاباضیة، عمان: وزارة الاوقاف.
توسلی، افسانه؛ جلالوند، انسیه (1394). «استفاده از اینترنت و تمایل به خوداظهاری»، در: مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، دوره 13، ش4، ص95-122.
حر عاملی، محمد بن حسن (1402). وسائل الشیعة، قم: اسلامیه.
حر عاملی، محمد بن حسن (1412). وسائل الشیعة، قم: اسلامیه.
حر عاملی، محمد بن حسن (1412). وسائل الشیعة، قم: آل البیت (ع).
حکیم، محمدتقی (1429). القواعد العامة للفقه المقارن، تهران: مجمع جهانی تقریب، چاپ اول.
حلی، نجم الدین جعفر بن حسن (1403). معارج الاصول، قم: نشر آل البیت (ع).
خانیکی، هادی؛ بابایی، محمود (1390). «فضای سایبر و شبکه‌های اجتماعی و مفهوم و کارکردها»، در: جامعه اطلاعاتی، دوره اول، ش1، ص71-94.
خمینی، سید مصطفی (1376). تحریرات فی الاصول، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
ربیعی، علی؛ محمدزاده یزد، فرشته (1392). «آسیب‌شناسی فضای مجازی: بررسی تأثیر استفاده از اینترنت بر انزوای اجتماعی دانشجویان»، در: راهبرد اجتماعی‌فرهنگی، س2، ش6، ص43-60.
زحیلی، وهبه (1388). نظریهٔ ضرورت در فقه اسلامی، ترجمه: حسین صابری، قم: بوستان کتاب.
زرقاء، مصطفی احمد (1967). المدخل الفقهی العام، دمشق: بی‌نا.
سیستانی، سید علی (1414). قاعدهٔ لا ضرر و لا ضرار، قم: چاپ مهر.
طباطبایی حکیم، سید محمد سعید (1415). مصباح المنهاج، بی‌جا: نشر مکتب آیت الله حکیم.
طباطبایی، محمدحسین (1403). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: جامعه مدرسین، ج13.
عبادی قادی، مجتبی (1387). «بررسی رابطهٔ استفاده از اینترنت و هویت دینی کاربران»، در: https://rasaneh.farhang.gov.ir.
عندلیب، حسین (1395). «بایسته‌های فقهی‌حقوقی و اخلاقی زیست در فضای مجازی»، در: حیات طیبه، س3، ش5، ص28-51.
ندوی، علی احمد (1414). القواعد الفقهیة، دمشق: دار القلم، الطبعة الثالثة.
کرم‌اللهی، نعمت‌الله (1390). اینترنت و دینداری، قم: بوستان کتاب.
معینی، محمود سعود (1990). النظریة العامة للضرورة فی الفقه الاسلامی، بغداد: جامعة بغداد.
منتظرقائم، مهدی (1378). «تأثیر اینترنت بر افزایش سرمایه انسانی و سرمایه ارتباطی اعضای هیئت علمی و دانشجویان مقطع ارشد و دکتری در دانشگاه‌های برگزیده»، در: تحقیقات فرهنگی، س1، ش4، ص185-214.
موسوی، محمدعلی (1392). القواعد الفقهیة فی کتاب تفصیل الشریعة، قم: نشر مرکز فقهی ائمهٔ اطهار (ع).