نقش قاعده نفی عسر و حرج در قوّامیت مرد در خانواده از نگاه فقه شیعه و حقوق جمهوری اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مطالعات زنان، دانشگاه ادیان و مذاهب قم

2 دانشیار گروه حقوق جامعة المصطفی

چکیده

قاعده نفی عسر و حرج از قواعد فقهی پرکاربردی است که در ابواب مختلف فقه و حقوق بروز و ظهور دارد. یکی از کاربردهای این قاعده در فقه خانواده و به‌طور مشخص، در تحدید ریاست و قوّامیت شوهر در خانواده است. طبق یافته‌هایی که این مقاله با توصیف و تحلیل عبارات فقهای شیعه و قوانین ج.ا.ا به آن رسیده است، قوّامیت، به مفهوم مدیریت، از حقوق شوهر است و در ازای آن، تکالیف و وظایفی برای زن جعل شده که شاخصه‌های قوّامیت مرد محسوب می‌شوند. اهم این شاخصه‌ها عبارت‌اند از: لزوم اذن شوهر در خروج زن از منزل در مواردی که با حق استمتاع شوهر منافات دارد، لزوم اطاعت و تمکین خاص از شوهر طبق عرف و لزوم تبعیت زن از شوهر در تعیین محل سکونت. از طرفی جریان قاعده نفی عسر، با پیش‌فرض‌های موجود خود همچون فعلی و شخصی بودن حرج، قوّامیت و سرپرستی مرد را در برخی موارد محدود می‌کند. این مقاله ضمن اشاره به مباحثی درباره قاعده نفی عسر و حرج، همچون نوعی یا شخصی بودن و شأنی یا فعلی بودن آن، چگونگی محدود شدن قوّامیت مرد در هر یک از شاخصه­های ذکر شده از طریق این قاعده از منظر فقه شیعه و حقوق ج.ا.ا را بیان می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Effect of Rule of Distress and Constriction Negation on Men’s Preference in the Family Based on Shi’ite Jurisprudence and laws of Islamic Republic of Iran

نویسندگان [English]

  • seyedmousa mousavi 1
  • Mohsen Malek Afzali Ardakani 2
1 PhD Candidate. Faculty of Women’s Studies. University of Religions and Denominations,
2 Associate Professor of Al-Mostafa Human Rights group
چکیده [English]

The rule of distress and constriction negation is among the oft-used rules that is manifested in different areas of jurisprudence and law. One of the uses of this rule is in family jurisprudence, specifically in restricting the wardenship and preference of the husband over the family. According to the findings of the present study, that is obtained through analysis and description of the jurisprudents’ terms and the laws of Islamic Republic of Iran, preference means managing the husband’s rights, and in return, duties and responsibilities are specified for wife which are considered as the symbols of the man’s preference. The most important ones are as follow: the necessity of husband’s permission in woman’s going out in cases that is against the husband’s taking advantage of her; the necessity of obeying and submitting to the husband based on common law, and the need of complying women with her husband’s decision in determining the place of residence. On the other hand, the rule of distress negation, through presuppositions such as being personal and actual distress, restricts the superiority and preference of men in some cases. The present study, after considering some topics in the rule of distress and constriction negation, whether it be a typical or personal as well as situational or actual, explains how this rule constricts the preference of the man in the above-mentioned cases based on Shi’ite Jurisprudence and laws of Islamic Republic of Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Distress
  • Constriction
  • Preference
  • Law and Jurisprudential Rule

منابع

آملی، محمدتقی (1377ش)، مصباح الهدی فی شرح عروه الوثقی، تهران: فردوسی.
آملی، میرزاهاشم (1395ش)، مجمع الافکار و مطرح الانظار، قم: المطبعه العلمیه.
ابن‌اثیر، مبارک بن‌محمد (1426ق)، النهایه، قم: دارالتفسیر.
ابن‌براج، قاضی ابن‌العزیز (1406ق)، المهذب، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن‌حیون، نعمان بن‌محمد مغربى (1385ق‏)،‏ دعائم الإسلام، قم‏: مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام‏.
ابن‌فارس، احمد (1404ق)، معجم مقاییس اللغه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن‌منظور، محمد بن‌مکرم (1408ق)، لسان العرب، بیروت: دار حیاء التراث العربی.
اراکی، محمدعلی (1372ش)، رساله توضیح المسائل، تهران: انتشارات ایران.
اصفهانی، ابوالحسن (1388ش)، وسیلة النجاه، ت‍ه‍ران‌: م‍ؤس‍س‍ه‌ ت‍ن‍ظی‍م‌ و ن‍ش‍ر آث‍ار ام‍ام‌ ال‍خ‍م‍ی‍ن‍ی(ره)‌.
انصاری، مرتضی (1389ش)، کتاب المکاسب، قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
بلخی، مقاتل بن‌سلیمان (1423ق)، تفسیر مقاتل بن‌سلیمان، بیروت: دار احیاء الثراث العربی.
تهانوی، محمدعلی بن‌علی (1996م)، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.
ابن‌اثیر، مبارک بن‌محمد جزرى (بی‌تا)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان‌.
حبیبی­تبار، جواد (بی‌تا)، تقریرات درس تطبیقات قاعده نفی حرج در فقه الاسره، تقریر جمعی از شاگردان، بی‌نا.
حر عاملی، محمد بن‌حسن (بی‌تا)، وسائل الشیعه، تهران: مکتبه الاسلامیه.
سیستانی، سید علی حسینی (کتاب دیجیتال)، استفتائات آیت‌الله علی حسینی سیستانی، برگرفته از http://sistani.org .
سیستانی، سید علی حسینی (1416ق)، منهاج الصالحین، قم: مکتب آیت‌الله العظمی السیستانی.
حکیم، محمدتقی (1386ش)، القواعد ‌العامه فی ‌الفقه المقارن، تهران: مجمع‌العالمی للتقریب بین مذاهب الاسلامیه.
علامه حلی، حسن بن‌یوسف (1379ش)، منتهی المطلب، م‍ش‍ه‍د‏‫: آستان قدس رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی‏‫.
علامه حلی، حسن بن‌یوسف (۱۴۲۱ق)، تح‍ری‍ر ‌الاح‍ک‍ام ‌ال‍ش‍رع‍ی‍ه‌ ع‍ل‍ی‌ م‍ذه‍ب ‌الام‍ام‍ی‍ه،‌ قم‌: م‍ؤس‍س‍ه ‌الام‍ام ‌ال‍ص‍ادق ‌(ع‌).
حلی، مقداد بن‌عبدالله (بی‌تا)، کنز العرفان فی فقه القرآن، بی‌نا.
راغب اصفهانى، حسین بن‌محمد (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن‏، بیروت: دارالعلم الدار الشامیه.
شبیری زنجانی، موسی (1382ش)، رساله توضیح المسائل، قم‏‫: دفتر آیت‌الله‌ حاج سید موسی شبیری ‌زنجانی.
شمس، عبدالله (1396ش)، قانون مدنی و قانون مسئولیت مدنی، تهران: انشارات دراک.
صدر، سید محمدباقر (1405 ق)، دروس فی علم الاصول، قم: دارالمنتظر.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طبرسی، فضل بن‌حسن (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
طوسی، ابوجعفر محمد بن‌حسن (1378ق)، المبسوط، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
عسکری، حسن بن‌عبدالله (1410ق)، فروق اللغویه، قم: مکتبه بصیرتی.
عاملی کرکی، علی بن‌حسین معروف به محقق ثانی (1414ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
کاشف‌الغطاء، جعفر (بی‌تا)، سؤال و جواب، قم: مؤسسه کاشف الغطاء.
کلینی، محمد بن‌یعقوب (1365ش)، اصول کافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
گلپایگانی، سید محمدرضا (1413ق الف)، ارشاد المسائل، بیروت: دارالصفوه.
گلپایگانی، سید محمدرضا (1413ق ب)، کتاب القضاء، قم: دارالقرآن الکریم.
فاضل لنکرانی، محمد (1375ش)، جامع المسائل، قم: امیرکبیر.
فخر رازی، محمد بن‌عمر (1420ق)، التفسیر الکبیر، بیروت: دار احیاء الاتراث العربی.
قرشى بنابی، سید على‌اکبر (1371ش)، قاموس القرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مرعشی نجفی، سید شهاب‌الدین (1406ق)، منهاج المؤمنین، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1391ش)، حقوق و سیاست در قرآن، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مصطفوی، حسن (1430ق)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
مطهری، مرتضی (1361ش)، مسئله حجاب، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان (1413ق)، احکام النساء، قم: کنگره جهانی شیخ مفید.
مکارم شیرازی، ناصر (1386ش)، احکام بانوان مطابق با فتاوی حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، قم: مدرسه امام علی بن‌ابی‌طالب (ع).
منتظری، حسین‌علی (1380ش)، رساله استفتائات، قم: ارغوان دانش.
موسوی بجنوردی، سید حسن (بی‌تا)، قواعد الفقهیه، نجف اشرف: مطبعه الآداب.
 
خمینی، سید روح‌الله موسوی (1392ش)، استفتائات امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
خویی، سید ابوالقاسم موسوی (1369ش)، التنقیح فی شرح عروه الوثقی، قم: الهادی.
نجفی، محمدحسن (بی‌تا)، جواهر الکلام فی شرائع الاسلام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
نسائی، احمد بن‌شعیب (1348ق)، سنن النسائی، بیروت: دارالفکر.
واسطى، محب‌الدین سید محمد مرتضى حسینى‌ (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس‌، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر.
وحید خراسانی، حسین (1428ق)، منهاج الصالحین للوحید، قم: مدرسه امام باقر علیه‌السلام.
هیثمی، علی بن‌ابی‌بکر (1408ق)، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت: دارالکتب العلمیه.